Het geheime telefoonnet van PGEM

4 mei 2020

Vandaag vieren we 75 jaar bevrijding. Eén van de grootste militaire operaties om Europa te bevrijden van nazi-Duitsland was Operatie Market Garden. Daarbij was het telefoonnet van PGEM, de voorganger van Alliander, van onschatbare waarde.

Tegelijk met het leggen van de eerste 10kV-kabels in de jaren ’10 van de vorige eeuw worden ook telefoonkabels in de sleuf gelegd. De provinciale elektriciteitsbedrijven hebben namelijk een eigen telefoonnet nodig om ook de afgelegen elektriciteitsverdeelstations en transformatorhuisjes te bereiken. Zo lopen technici niet het risico dat door gebrekkige communicatie onderdelen te vroeg onder spanning worden gezet. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog ligt er in Gelderland ruim 1.500 kilometer aan telefoonkabels waarop bijna 900 telefoons zijn aangesloten. Het telefoonnet vertakt zich naar onder meer transformatorhuisjes en woningen van monteurs.

Een brug te ver

September 1944. Geallieerde troepen proberen via Operatie Market Garden strategisch gelegen bruggen in Nederland in handen te krijgen. Een brug te ver, zo zou blijken. Britse militairen weten de Arnhemse brug over de Neder-Rijn niet vast te houden waarna de gevechten zich richting Oosterbeek verplaatsen. Zo’n 350 Britten komen vast te zitten en duiken onder op de Veluwe.

PGEM-telefoonlijn

De ondergedoken Britten bespreken met verzetsmensen manieren om snel naar het bevrijde Zuiden van Nederland te ontsnappen. Eén van de verzetsleden is Alex Hartman. Hij geeft leiding aan de afdeling Telecom bij de Provinciale Geldersche Electriciteits Maatschappij (PGEM) en brengt de Britten op het spoor van het PGEM-telefoonnet. De telefoonlijn Ede-Wageningen-Randwijk-Nijmegen is dan al cruciaal voor het verzet. Hiermee kunnen ze de elektriciteitscentrale in bevrijd Nijmegen bereiken waar het Britse legerkorps hoofdkwartier houdt.

Operatie Pegasus

Luitenant-kolonel David Dobie is één van de ondergedoken militairen en waagt de oversteek naar de Nijmeegse centrale om de Britse legerstaf te informeren. De stafleden hebben vervolgens via de PGEM-telefoonlijn contact met de ondergedoken Britten, die gebruik maken van een PGEM-telefoon in een Wageningse villa. Via het PGEM-telefoonnet wordt Operatie Pegasus voorbereid. Het plan is gewaagd. Onder de neus van de Duitsers worden 138 militairen en verzetsstrijders die zich op de Veluwe schuil houden door Nederlandse gidsen naar de Neder-Rijn gebracht. Van hieruit wordt de oversteek naar bevrijd gebied ondernomen. Tijdens de voorbereiding en de ontsnapping zelf kan via het PGEM-telefoonnet contact worden onderhouden tussen Wageningen en Nijmegen.

Wageningse Berg

Op 21 oktober wagen de 138 mannen zich naar de oversteekplek onder aan de Wageningse Berg, tussen twee Duitse wachtposten. Britse engineers van de 43e Wessex divisie brengen hen met canvasbootjes naar het bevrijde Zuiden. Operatie Pegasus I is geslaagd!

Vuurgevecht

Er zijn echter nog 120 overgebleven geallieerden en verzetsmensen die naar bevrijd gebied moeten worden gebracht. Operatie Pegasus II staat op stapel. Een dag voor de operatie ontdekken Duitsers in Wageningen echter de telefoonlijn, die ze direct onschadelijk maken. Ondanks dat er geen telefoonverkeer tussen Ede en Nijmegen mogelijk is, gaat de Operatie door. Met fatale gevolgen. De Duitsers ontdekken de groep en bij een vuurgevecht vallen veel slachtoffers. Slechts zeven militairen weten de oversteek te maken.

Het PGEM-telefoonnet speelde op nog veel meer manieren een belangrijke rol in de Tweede Wereldoorlog. Meer weten? Lees dan het boek ‘Verzet via het geheime telefoonnet’ van Karel Berkhuysen.